Aan het begin van de barok was er naast Heinrich Schütz, Samuel Scheidt en Michael Praetorius nog een belangrijk musicus actief: Johann Hermann Schein (1586-1630). Schein -onder meer cantor aan de Thomaskerk in Leipzig en daarmee voorganger van Johann Sebastian Bach- schreef naast wereldlijke muziek voornamelijk religieuze werken (zijn productie is relatief klein).
Zijn uit 23 koorstukken bestaande cyclus "Fontana d'Israel" ofwel "Israelis Brünlein" uit 1623 is een van de eerste duitse kerkmuzikale werken waarin moderne italiaanse invloeden bewust zijn verwerkt: "auf eine sonderbar anmutige italienische madrigalische Manier". Dat betekent dat tekst en muziek op een bijzondere manier samenhangen: de tekst of liever: de tekstinhoud, de tekstemotie (=Affekt zoals pijn, smart, vreugde etc.) wordt min of meer door muziek uitgebeeld; of omgekeerd: de tekst stuurt muzikale keuzes (typisch voor het italiaanse madrigaal uit die tijd; we spreken wel over madrigalismen). Het inzetten van dissonanten, chromatiek of ritmische contrasten behoort daarbij tot de mogelijkheden. Goed is het te bedenken dat de italiaanse vrije manier van componeren wordt ingepast in de duitse, constructieve muziekstijl.
Een van Scheins 'madrigalen' is het vijfstemmige 'Da Jakob vollendet hatte'.
Da Jakob vollendet hatte die Gebot an seine Kinder
tat er seine Füsse zusammen aufs Bette und verschied.
Und ward versammlet zu seinem Volk.
Da fiel Joseph auf seines Vaters Angesicht
und weinet über ihn und küsset ihn.
vertaling:
Toen Jakob zijn laatste wil aan zijn kinderen had meegedeeld
legde hij zijn beide voeten op het bed en stierf.
En hij werd opgenomen bij zijn voorvaderen.
Toen wierp Josef zich op zijn vaders aangezicht
en huilde om hem en kuste hem.
Zoals te verwachten beeldt Schein het woord weinen (huilen) op een voor ons wellicht niet bijzondere manier uit, maar voor tijdgenoten op een wel heldere wijze: via parallelle terts-sext-klanken (=parallelle sextakkoorden) of ook wel genaamd: fauxbourdon. Onderstaande afbeelding maakt deze begrippen wel duidelijk: een terts-sextklank (ofwel een sextakkoord) bestaat uit een terts + een sext op de bastoon. Hier dus: op noot f' de terts a' en de sext d''. Een fauxbourdon is dus een reeks van terts-sextklanken na elkaar.
Schein past dus ter onderstreping van de dramatische tekst 'und er weinet über ihn' deze fauxbourdon toe en wel twee keer: eerst door vrouwenkoor en vervolgens door mannenkoor). Parallelle terts-sextklanken die overigens paarsgewijs, twee aan twee, worden herhaald. Effect: een nadrukkelijk 'stilstaan bij' ('wenen' doe je ook niet zo maar...).
";
?>
(met dank aan Bragi acappella kamerkoor o.l.v. Rein de Vries)
Maar wordt de fauxbourdon nu altijd ingezet als tekstexpressiemiddel? Nee, de fauxbourdon tref je ook aan in instrumentale muziek. In het volgende voorbeeld uit Bach BWV 938 zie je de fauxbourdon eenvoudig om zijn muzikale kwaliteiten gebruikt.
Scheins toonzetting van 'Da Jakob vollendet hatte' is rijk aan madrigalismen: wie ore heeft die hore...
";
?>
(met dank aan Bragi acappella kamerkoor o.l.v. Rein de Vries)