• muziek en beeld
• youtube middeleeuwen

Middeleeuwen

• De basis van de westerse muziek: gregoriaans
  Terwijl het Christendom zich verspreidt, neemt het verschillende muzikale invloeden (o.a. Joodse en Griekse muziek) in zich op en brengt deze verder. Kernpunt is dat in de christelijke liturgie muziek altijd een rol heeft gespeeld. Het liedrepertoire voor de liturgie was het Gregoriaans. Het Gregoriaans kun je definiëren als de eenstemmige, recitatieve Latijnse zang in de christelijke kerk, die zich in de eerste eeuwen na Christus ontwikkelde. Het Gregoriaans is genoemd naar Paus Gregorius II (ambtsperiode: 715-731). Het aandeel van Gregorius wordt nu wat bescheidener ingeschat dan vroeger. Hij zou de Gregoriaanse muziek hebben verzameld en geordend. Waarschijnlijk hebben zijn pauselijke voorgangers daartoe ook bijgedragen, evenals de musici uit de Schola Cantorum van Gregorius (het trainingsinstituut voor kerkelijke zangers, de zogenaamde cantors). Door de verbreiding van het christendom over Europa (vooral dankzij Karel de Grote –800 n. Chr.-, die de ontwikkeling van rijk en kerk stimuleerde: Karolingische renaissance) ontstonden overal kloosterabdijen en kloosterorden van waaruit het Gregoriaans zich verder verbreidde en waar het door velen theoretisch werd beschreven, o.a. door Guido van Arezzo (ca. 1000 - ca. 1050). Melodieën werden mondeling overgeleverd. In de 9e eeuw ontstaat er dan een vorm van muzieknotatie.
  Het Gregoriaans volgt geheel de gang van de liturgie (het is dus dienende, geen absolute muziek) wisselt dan ook dagelijks, al blijft de opbouw in grote lijnen hetzelfde. In de Rooms katholieke kerk kent men twee grote cycli: de Mis en de Getijden. De Mis is een dagelijkse kerkdienst voor alle gelovigen. De getijden spelen zich dagelijks af in de kloosters.
  
  

  Voorbeeld gregoriaans Dies irae

  
  
• Hildegard von Bingen
  Hildegard van Bingen (1098 - 1179) was een Duitse benedictijnse abdis en geldt als eerste vertegenwoordiger van de Duitse middeleeuwse mystiek. Zij was onder meer actief op het gebied van religie, kosmologie, wetenschappen, filosofie, muziekcompositie, poëzie, plantkunde en linguïstiek. Zij was de eerste componiste uit de geschiedenis van de klassieke muziek die bij naam bekend is. In de uitvoering van haar O Virga ac diadema horen we duidelijk de de invloed van het gregoriaans op de melodievoering en bespeuren we eerste vormen van meerstemmigheid (bourdontechniek en heterofonie)
  
  

  Voorbeeld 1 Hildegard, O Virga ac diadema Voorbeeld 2 Hildegard von Bingen - O vis aeternitatis

  
  
• Troubadours en trouvères
  Naast het eenstemmige kerkelijke repertoire is er in de Middeleeuwen ook een wereldlijk repertoire: dat van de Troubadours en Trouvères (Trobar= vinden). De dichters van deze liefdesliederen (maar er zijn ook politieke liederen etc.) zijn dikwijls tevens ook componist èn zanger. De muziek is eenstenmig, maar er is hevige strijd of ze al dan niet werd begeleid. Domitille Vigneron maakt op Youtube de praktijk van de "trobairitz" (vrouwelijke troubadour) zichtbaar en hoorbaar!
  
  

  Voorbeeld Comtessa de Dia, Fin joi

  
  
• Cantigas de Santa Maria
  Een van de grote figuren uit de geschiedenis van Spanje is ongetwijfeld Alfons X, bijgenaamd 'el Sabio', de wijze (1221-1284). Hij was koning van het Spaanse Castilië en León en wist in nauwe samenwerking met de universiteit van Salamanca aan zijn hof een unieke cultuur tot bloei te brengen. Een cultuur waaraan Christenen, Moren en Joden eendrachtig samenwerkten. Hier werden de fundamenten gelegd voor de Castiliaanse cultuur. Hier werd, naast alle wetenschappelijke bijdragen daaraan, ook op hoog niveau muziek en poëzie bedreven. In navolging van de 'voorbeeldige' cultuur van de Troubadours en de Duitse Minnesänger (de moeder van Alfonso was een Duitse) werkte Alfonso, samen met zijn getrouwen, aan een groots project: de beroemde 'Cantigas de Santa Maria' (=liederen over de Heilige Maria). Dit is een overdonderend mooie collectie van meer dan vierhonderd, duidelijk geordende eenstemmige liederen, die de wonderdaden van Maria bezingen, dan wel haar lof toezingen. Het is uiteraard een katholiek getinte collectie en kleine speldenprikjes naar ondermeer Joden en Moren blijven in deze liederen dan ook niet altijd uit. Maar het zijn wel liederen die aan het hof van Alfons de Wijze door zowel Christenen, Joden als Arabieren gezongen zijn.
  
  

  Voorbeeld Muito demostra a Virgen

  
  

• Eerste vormen van polyfonie
  De meerstemmigheid, een van de meest in het oog springende kenmerken van de Westerse muziek, heeft zich niet ontwikkeld in de wereldlijke muziek maar in de kerkmuziek. Een van de vroegste beschrijvingen is te vinden in de 'Musica Enchiriadis' (rond 890), ontstaan in het kloostermilieu. Dit anonieme traktaat is geen verzameling composities maar een beschrijving van de wijze waarop een meerstemmige versiering van het Gregoriaans kan worden geïmproviseerd. Meerstemmig versierd Gregoriaans wordt organum genoemd. Hoe het geklonken heeft, weten we niet. Maar het volgende geeft mogelijk een idee: aangehouden lange tonen (ontleend aan de gregoriaanse melodie) en daartegen geïmproviseerde tegenstemmen. Twee min of meer zelfstandige stemmen; polyfonie dus. Of misschien beter: heterofonie...
  
  

  Voorbeeld organum: Anoniem, Orbis Factor

  
  
  Het populaire Notre Dame-repertoire (het wordt overal in Europa in manuscripten gevonden), dat rond 1200 ontstond in de kathedraal van Parijs, is een van de eerste hoogtepunten van meerstemmige, polyfone muziek in West-Europa. Het gaat nog steeds om een versiering van het Gregoriaans, dat geheel in tact blijft. Perotinus en zijn voorganger Leoninus waren als kanunniken (kathedraalbestuurders) verbonden aan de Notre Dame in Parijs. Ze staan bekend als de eerste van naam bekende West-Europese componisten.
  
  

  Voorbeeld: Leoninus, Viderunt omnes

  
  
  

  Voorbeeld: Perotinus, Viderunt omnes

  
  
  
• Ars Nova
  In de Ars Nova (= nieuwe Kunst, = 14de eeuw) wordt de mensurale (= gemeten) notatie uitgevonden. Resultaat: zeer ingewikkelde ritmiek, die vaak aan een strenge ordening was onderworpen (isoritmiek). Componist: Guillaume de Machaut.
  
  

  Voorbeeld: Guillaume de Machaut, Agnus Dei uit de Messe de Notre Dame

  
  
  In Italië ontwikkelde zich in de 14de eeuw -het Trecento- een veel minder polyfone, veel meer op welluidendheid gerichte, meer 'harmonische' muziek. Componist: Francesco Landini, een Florentijn die eigenlijk al in de Renaissance thuishoort.
  
  

  Voorbeeld: Francesco Landini, Ecco La Primavera